U TEKSTOVIMA Nikolaja Timočenka približavamo se težišnoj temi Mladenovićevih memoara, o plagiranju njegovog rukopisa, koja naravno, kao ni Džadžiću, u tom trenutku nije bilo poznato ni njemu, a tiče se intuitivnog približavanja istini.
SVEDOK Nikolaj Timčenko, nepravedno skrajnut intelektualac, Foto Fejsbuk
Uvodeći u sud mišljenje i o (do tada) najznačajnijem i najboljem delu Velibora Gligorića – „Srpskim realistima“, N. Timčenko doslovno zaključuje: „Stiče se, tako, utisak da pisac namerno naputša teme koje je umeo da uoči i fiksira, ali koje kasnije ne obrađuje“. Zaključak N. Timčenka o kritičarskom metodu, stilu i dometima Velibora Gligorića je nedvosmislno negativan:
„Za uspešno obavljanje prvog zadatka (studiju) nedostajala mu je puna akribičnost i istraživačka istrajnost, a za esejistički tretman zahvaćenih literarnih problema pravo čulo za estetski fenomen i prisniji odnos prema materijalu… Ali ima se neodoljiv utisak da su svi njegovi tekstovi u stvari predavanja, a da pisac ima tenedenciju da literaturu približi svojim slušaocima i, za nevolju, čitaocima.”
Drugim rečima, u dočitavanju ovog lucidnog stava N. Timčenka o V. Gligoriću, može se suštinski uočiti da je sav metod „kritičarskog rada” Velibora Gligorića proistekao upravo iz stila gotovog i preuzetog od „Srpskih realista“, tj. paradoksalno „skerlićevskog stila i metoda”, protiv koga je toliko bio, a koji Velibor Gligorić kao mehanički preuzet dalje nije ni razvijao (niti mu se vraćao). Naprotiv, novinarski stil kod njega izgrađen još od pre rata, koji je ostao bez potrebne naučne produbljenosti i usvojene naučne metodologije, sada sa zauzete pozicije univerzitetskog profesora i akademika, u stavu i mišljenju ostaje „konzerviran”, pogotovo bez razvijanog kritičarskog čula za nove književne tendencije, koje nije razumevao, ali ih je nemilosrdno negativno kvalifikovao i diskvalifikovao tokom svog, više nego dugog, kritičarskog prisustva u posleratnoj srpskoj književnosti, pa nije čudo što je već 1965. godine ubrajan u „kritičare koji odlaze” (Milosav Milenković) .
Na to se nedvosmisleno nadovezuju i Timčenkovi ostali, sporadični zapisi, izrečeni uzgred i na mnogo mesta o Gligoriću (na koje nailazimo u njegovom „Dnevniku“), a koji su suštinska njegova dopuna oceni i dometima Gligorićevog kritičarskog rada, u obrnutoj srazmeri od moći, ugleda i uticaja koji je tada imao. U uzorito urađenoj disertaciji Dragane Bedov o Nikolaju Timčenku , dobijamo dakle, jednu sasvim novu (i neopterećenu) sliku o liku i delu Velibora Gligorića, kao paradigme moći postignute kroz vanknjiževne (ideološko-partijske) okolnosti, a onda, i kroz jedan moralno problematičan čin (plagiranje), kao prilog istoriji naših mentaliteta i sujeta.
VRLO je interesantan, u tom smislu, i osvrt Nikolaja Timčenka na jubilej posvećen Andriću (70-godišnjica rođenja pisca i godišnjica od dodeljivanja Nobelove nagrade, 1962), kada se pojavila knjiga „Kritičari o Andriću” (priredio P. Džadžić). Već ovde uočavajući „nesrazmeru kvaliteta i obima napisa o Andriću sa njegovom, inače priznatom, umetničkom vrednošću za koju se znalo još pre dodeljivanja Nobelove nagrade”, gde uz sve pohvale tekstovima (Milana Bogdanovića, Isidore Sekulić i Muharema Pervića), Timčenko navodi i „prigodan tekst” Velibora Gligorića „uglavnom impresionistički”, koji je uz još neka imena, pokazao težnju priređivača da knjigu „učini što raznovrsnijom” (Bedov 2018). Takođe, povodom istog jubileja, N. Timčenko daje ocenu zbornika Ivo Andrić (1962) u redakciji Vojislava Đurića, sa sličnim zamerkama da „postoji neobično mali broj kritičkih i esejističkih radova koji bi mogli da uđu u jedan reprezentativan zbornik”, navodeći za priloge Velibora Gligorića, Milana Đokovića i Boška Novakovića „da se u njima nalazi mnogo manje nego što se od tih autora očekuje”. Posebno se Timčenko obrušava na prilog Velibora Gligorića, kritikujući njegov „površan pristup veoma značajnoj temi” (Andrićev odnos prema tradiciji), ali i njegov, kako kaže, „tvrdi i odbojni stil“ (Bedov, 2018). Na još jednom mestu Timčenko se dotiče Gligorića, a povodom već spominjanog Gligorićevog rada u studiji Petra Džadžića (Matoš, Dis, Ujević, 1929), gde Timčenko dopisuje neobično lucidnu belešku o ovoj Gligorićevoj knjizi, time poentirajući i stav Džadžića: „Ovde su pisac i kritičar izmenili uloge, pisac je rekao svoje mišljenje o kritičaru-pamfletisti koji je svoje negatorsko pero ogledao i na primeru ovog pisca.” (Bedov, 2018)
Prikazujući knjigu „Poezija od Vojislava do Bojića“ („Nolitova“ edicija – Srpska književnost u književnoj kritici, 1966), N. Timčenko uz pohvale izbora tekstova (priredio M. Pavlović), izdvaja tekstove o Vladislavu Petkoviću Disu „kod kog je suvišan esej Velibora Gligorića” (Bedov 2018). Hvaleći Pavlovićev priređivački rad, on to pojašnjava upravo na primeru Gligorićevog rada i shvatanja književnosti: „Imamo, dakle, posla s nečim što je osećanje istorije i uspostavljanje kontinuiteta, a ne istorije u pozitivističkom redu i sledu događaja kojima je ispunjena” (Timčenko; prema Bedov).
CENEĆI osobito Mihizovo „oštro pero” (podvlačeći, da je Mihizov „jedini nedostatak – manjak strpljenja i upornosti”), N. Timčenko razvija jednu širu i vrlo značajnu misao o kritičarskom autoritetu, na koji je prvi „udario” upravo B. Mihajlović Mihiz. Mihizovo „prozivanje kritičara”, recimo, povodom romana „Svadba“ Mihaila Lalića, „zbog nikakvog odziva i negativne ocene Fincijevog i Gligorićevog osvrta”, Timčenko naziva „udaranjem na autoritete, označavajući to kao glavnu odliku Mihizovog i pisanog i usmenog kritičarskog istupanja”, i najavu nove atmosfere odbrane istine u književnoj kritici, a ne servilnih i apologetskih tonova prema moćnicima, čime oblikuje jednu širu sliku društvene scene i veoma važnu misao koja se tiče (jedino izgovorenog) Gligorićevog imena:
„Negativnu ocenu tadašnje kritike Mihiz je izrekao kvalifikacijama koje tačno tumače savremeno stanje, koje i više od toga precizno zadiru u samu bit stvari; naime, nije reč samo o neuspelim prikazima jedne knjige već o nezainteresovanosti kritičara da otkrivaju i da idu uporedo sa književnošću svoje epohe. To govori o odvojenosti kritike od živih tokova književnosti, gotovo o nekompetetnosti te kritike da se književnošću bavi… Oni su svoj posao obavljali kao činovnici koji neštoregistruju, a prava pohvala ili signal za pokudu doći će sa druge, kompetentnije strane.”
Na ovom mestu Timčenko se ključno približava nečemu što je uočio i P. Džadžić, navodeći, da se Mihiz „deklarisanjem kao sledbenik Skerlića i Matoša, tvrdnjom da je on od Skerlića nasledio ideju da kritičar treba da govori istinu i da sudi o značaju i vrednosti književnog dela koje se ne iscrpljuje u estetskom momentu i bez veza sa ličnošću stvaraoca, a od Matoša brzorek i paradoksalan način izražavanja”. (Bedov, 2018).
NASRTAJ NA MODERNISTE
GOTOVO sve što je “mirisalo” na modernizam, avangardni iskorak, bilo je pod Gligorićevom neumoljivom sumnjom i oštrim perom/ osvrtom…, Velibor Gligorić, pored napada na prozu Miodraga Bulatovića, “obračunao” se sa “Antologijom srpskog pesništva” Miodraga Pavlovića (1964), a koja je, naprotiv, bila “kulturni događaj” i postala prekretnička knjiga novog čitanja srpske poezije, sa dalekosežnim uticajem .
SUTRA: ČOVEK KOJI JE DIRIGOVAO AKADEMSKOM ZAJEDNICOM