ZLATIBORSKA ENCIKLOPEDIJA MRTVIH: Kapitano delo poznatog etnologa Bose Rosić
Nema na ovom svetu arhiva ni crkvenih krštenica, enciklopedija ni tolikog pamćenja, koji su nam ovo znanje mogli dati: posle višedecenijskih istraživanja, pred čitaocima se ovih dana pojavio prvi od tri toma knjige „Večne kuće zlatiborske“, čuvenog našeg etnologa Bose Rosić.
Bosa Rosić
Jedinstvena studija u srpskoj i balkanskoj etnološko – antropološkoj literaturi, ova „zlatiborska enciklopedija mrtvih“, obimna je istorija o svim ljudima i dušama počivšim u zlatiborskom kraju (današnja teritorija opštine Čajetina) a na znanje i ponos živima i onima koji će tek roditi.
Zlatiborska enciklopedija mrtvih obuhvata svih 110 grobalja rasutih na 647 kvadratnih kilometara, 12.500 sačuvanih spomenika i 37.000 imena na njima uklesanih. Većeg i tačnijeg popisa Zlatiboraca nema, ni bistrijeg izvora za žive potomke koji sada s lakoćom mogu prebirati po svom rodoslovu.
Sve to nastalo je istraživanjem ovdašnjih grobalja, na jedinom mestu gde se svi kojekuda rasuti rođaci, sreću. Tu je Bosa Rosić svaki grob fotografisala, popisala sva imena, epitafe, natpise i podatke, dala opise i karakteristike, zapisala iskaze meštana i sve detalje. Imala je kao autor istraživanja pomoć etnologa – saradnika Ivane Todorović, fotografa Zorana Domanovića, istoričarke umetnosti Biljane Šukilović i arhitekte Tašane Šukilović. Na kraju, načinjeni su i panoramski snimci grobalja iz drona, gde je pomoć inženjera Mirka Blagojevića i Milića Simića, bila dragocena.
– Da bi se ovo izobilje podataka sačuvalo i drugi vidovi života su dati. Tako je u knjizi predstavljen celokupan privredni, kulturni i društveni život Zlatiboraca od najstarijih vremena, od prvog istorijskog pominjanja do savremenog doba. Svako selo ili zaselak su opisani, zastupljena su sva groblja sa katastarskim parcelama i snimcima, pobrojani su spomenici svake familje, istaknuti su spomenici karakteristični po zanimljivim tekstovima, spomenici ratnicima, izuzetnim ličnostima… – objasnila je etnolog Bosa Rosić – Sva digitalna građa biće predata novoosnovanom Muzeju opštine Čajetina, na Zlatiboru.
NEMA VEĆE KAZNE
– Svi klasični narodi su verovali da za čoveka nema veće kazne nego mu uskratiti sahranu. Kod Srba takve kazne su izricane do druge vladavine kneza Miloša. Poslednju takvu kaznu izrekli su nemački okupatori u užičkom selu Zlakusa, meštane su vešali zabranjujući rodbini da žrtve sahrane. Za „smiraj duše na onome svetu“, naši su zato ratnicima izginulim daleko od doma podizali krajputaše nad praznim humkama – zapisala je Bosa Rosić.
Na istraživanom području, zastupljene su sve vrste grobalja i spomen – obeležja: praistorijske grobnice – tumuli (Viševina u Krivoj Reci, Šljivovačka gradina, Šipovik, Sirgojno), ranosrpske – gromile (Žilovići, Ilijaško brdo kod Golova, Branešci), crkve – zadužbine (Crkva Janja, Bela Reka, manastir Rujan), nadgrobni spomenici i grobnice od drveta (Donja Jelača, Cigla – Jablanica, Minići – zaselak Klak, Draglica – mesto Talambas, Stublo…), od kamena i u novije vreme od betona.
Saznaće čitalac, na samom početku, kako je ovde na Zlatiboru jedno srednjovekovno, plemenito, visoko – civilizovano i uređeno društvo koje se „raskošno nosilo“, s vrha evropske lestvice – u otomanskoj najezdi gurnuto, cvijićevski blago rečeno – u prevaziđene načine života, u „period etnografske rekreacije“. Surovije rečeno, gurnuto u poredak (do obnove Pećke patrijaršije) bez škole i pismenosti. U toj želji za opstankom i dostojanstvom, rad je sačuvao narod: pored stočarstva, Zlatiborci prihoduju od vodenica gde melju žito, od meda i pčelinjeg voska, od valjarica za sukno i za dugačke vunene „sklavine“, „raše“ ili „rašice“ koje odavde izvoze. Ruj, potreban za bojenje tkanina, „teran“ je preko Dubrovnika za Holandiju, pečenje katrana bilo je jedno od najvažnijih zanimanja…
– Transport robe, putevima krčanicima, obavljali su „ponosnici“. Ova lepa srpska reč iz vremena srpske carevine, koja je označavala rizično zanimanje, zamenjena je rečju kiridžija. Prema podacima koje iznosi Sima Trojanović, samo za 15 dana 1503. godine iz užičkog kraja stiglo je u Dubrovnik 16.650 tovara katrana… Pored katrana i ruja, putovale su kože, „sklavine“ – objašnjava Bosa Rosić – Uzgajale su se kulture koje više nisu zastupljene, vinova loza i bostan a, u uvačkim manastirskim odajama otkrivene su kovačka, drvodeljska radionica – kačara, grnčarska…
Saznaće čitalac i to, da su oduvek najbolje kačice i burad pravili u Rožanstvu, poduslonite stolice u Alinom Potoku, karlice i opanke u Gostilju, britve u Čajetini… s tim što je nekada današnja Tripkova nosila imena Rigoline i Žigale, Ljubiš je bio Luber, Mačkat – Mačukat…
Kultura stanovanja vog planinskog soja zlatiborskog, u nevremenu mahom nepismenog, očuvala se pod osmanlijama, sa zavidnog nivoa, narod je bio prinuđen da se vrati, smatralo se, prevaziđenim brvnarama. Sred gustih crnogoričnih šuma vrednih kao zlato.
Bosa Rosić
– Tradicija zatomljena nekoliko vekova, posle oslobođenja od Turaka naglo je procvetala. Nepismeni seljaci iz busača, savradaka i kulača, počeli su da grade na stari način. Starovlaška domaćinstva bila su najčešće dvojna, u nižim delovima bilo je stanište sa kućom i okućnicom, a u planinama gde se boravilo leti građene su manje kolibe sa mlekarima, grijalicama, torovima… Jedan stan Zlatiborca ima više objekata: glavnu kuću na sredini, oko nje nekoliko zgrada, pa mlekar, ambar, pekaru, a izvan ove okućnice nalazile su se košare i svinjci, jagnjičari i torovi…
Nedaleko od imanja, rasla su vremenom i groblja – naših predaka „sela šarena“, sveta mesta i „večne kuće“ sazdane od želje za večnošću ili makar za trajanjem, mesta pažljivo birana na nekom osunčanom bregu ili blizu izvora „ni blizu ni daleko od naselja“, na pomješću – zgodnom mestu… Na srpskom balkanskom prostoru, vladari podižu crkve – zadužbine kao grobna mesta a imućni i važni počivaju pod kamenim položenim pločama. Običan narod, grobove svojih obeležavao je drvenim spomenicima, zato su sačuvani grobovi pre 19. veka prava retkost, nestali su zauvek čitavi „gradovi mrtvih“ a, danas su mahom sačuvani oni iz 19. i 20. veka. Prvi nadgrobni spomenici po oslobođenju, bili su položenih ploča, nastali su po uzoru na srpske srednjovekovne. U ovom periodu, čitavi delovi groblja pripadaju jednoj familiji, grobnice su individualne kako su u selu srodničke kuće stajale, takav je poredak često „preslikan“ na groblje…
ZNANjE, TRUD I UPORNOST
Nakon završenih terenskih istraživanja, jedan od većih izazova bio je, kako ovako obimnu i kompleksnu faktografiju, uobličiti.
– Veliku zahvalnost dugujem uredniku ovog izdanja Milojku Kneževiću, on je uložio veliki trud i upornost, insistirajući na metodološkoj ispravnosti pri obradi građe, radeći na lekturi, korekturi, likovnom i grafičkom oblikovanju. Recezenti su akademik Slavenko Terzić i prof. dr Dimitrije Golemović – ističe autor Bosa Rosić – Izdavač Biblioteka „Ljubiša R. Đenić“ i Opština Čajetina omogućili su da se višedecenijsko istraživanje nađe između korica knjige. Naslovna fotografija delo je Tijane Jevtić.
– Vidljivih ostataka kamenih obeležja, srednjevekovnih, ima skoro u svakom selu, u Krivoj Reci, Stublu, Jablanici, Šipoviku, Mačkatu… Stećci su pronađeni, jedan u porti crkve u Mačkatu, dva u Semegnjevu. Bilo je pokušaja da se od lokalnog kamena naprave umetnički dobro oblikovani spomenici, jedan od njih nalazi se na groblju u Cigli (Jablanica): najstariji spomenik na groblju podignut je prvodoseljenom popu, po kome su Popovići iz ovog sela dobili prezime. Prvi kameni spomenici po oslobođenju imali su oblik krsta ili su bili bez znaka, a kasnije su kupovani iz studeničkog Radočela, izrađeni od belog mermera a na našem području ima ih bez ikakvog obeležja osim svog oblika krstolikog, i onih sa uklesanim likom bez ikakvog teksta. Studenički čikirizi su kamen sekli, tovarili na konje i prodavali po čitavoj Srbiji – objašnjava etnolog Bosa Rosić – Mnogi od ovih spomenika bili su namenjeni za više osoba, lik je uvek okrenut prema zapadu, urezani su simboli i ukrasi. Tek posle druge decenije 20. veka, sve se urezuje na istočnoj strani.
Zbog majdana kamena peščara širom Dragačeva, tokom 19. i 20. veka spomenici od ovog materijala preplavili su celo područje, a njihova izrada postala je svojevrsna narodna umetnost. Čačanski pesnik Branko V. Radičević je ovu umetnost „krstio“ u „Plavoj liniji života“, jednoj vrsti ovih spomenika, ovim kamenim vojnicima dao je ime – krajputaši.
Pred ovim spomenicima uvek bi trebalo zastati, zbog „susreta“ sa vojnikom stradalim daleko od doma, zato što su ovakvi spomenici retkost, ali i zbog onoga što se na njima više ne vidi: danas jednobojni, vremenom patinirani kameni spomenici, u vreme nastanka krasile su jake i svetle boje: bela, žuta, plava i crvena. Iz „šarenog sela“ gledaju na nas ljudi – preci, njihove ptice, izvija se uvis bilje oko sačuvanih likova…
– Danas, zlatiborska „sela šarena“ gušće su naseljena od običnih u kojima se živi: na istraženom području ima 105 grobalja, više od 12.500 spomenika jer su na mnogim urezana imena više pokojnika – dodaje Bosa Rosić – U minulim vremenima, Zlatiborci su s mukom prehranjivali porodice, a neki viši i ne sasvim jasni motivi podsticali su ih da dostojno obeleže grobove predaka, radi toga je neretko prodavana i poslednja krava, hraniteljica. Urezivanje slova, bilo je skupo.
– Svojim kratkim tekstovima, govorili su spomenici mnogo, ukrasi govore o čistoj ljubavi, otkrivajući ožalošćenu dušu potomaka. Danas nadgrobni spomenici, raznih boja uvoze se iz Švedske, Kine, iz afričkih zemalja… Slova, neretko automobile i kamione sada urezuju mašine, a pod imenom najčešće stoji „zahvalna porodica“, valjda se misli da je to otmeno – kaže autorka kapitalnog dela, zlatiborske „enciklopedije mrtvih“ – Na starim našim spomenicima, pročitaćemo: u Stublu, da tu počiva „devojka lepe pameti“. Na groblju Bijeli kamen u Alinom potoku, sin Nenad podigao je spomen svojoj majci koja je verovatno umrla na porođaju i ispisuje: „Tvoje oči nisam video, tvoj glas nisam čuo, tvoja me ruka nije pomilovala, tvoja me majka odnegovala, sa bolom zbog tebe, i njoj sam zahvalan“.
Jedan spomenik u Gostilju, visok, podignut je kada se upokojila Cmiljka koja se lepo naživela, ali za života nije podigla spomenih svom sinu, dvadesetogodišnjem Milovanu, stradalom u ratu. Drugi sin podiže spomen majci: „Cmiljka Vuksanović, živela 94.g. Spomen pod. Sin Milutin i sna Zlata – sin Milovan umro u Štipu 1915. kao vojnik u 20. god.“ Tako se Milutin odužio svom bratu, četrdeset godina posle njegovog stradanja…
I tako redom, od sela do sela, iz „kuća šarenih“ progovara sećanje na svakog od 37.000 počivših Zlatiboraca.
To zlatiborsku „enciklopediju mrtvih“ posvećenu senima ovdašnjih ljudi, jedinstveno delo ove vrste, preporučuje znatiželjnim potomcima, radi izučavanja opšte ali i pojedinačne – porodične istorije. To je i živo ogledalo, i svojevrsni leksikon svih zlatiborskih sela, svih familija, ostavljeno u amanet svom narodu i budućim istraživačima.
BOSA ROSIĆ, ETNOLOG
Poznati etnolog iz Užica Bosiljka Bosa Rosić, zajedno sa Dobrilom Smiljanić presudno je uticala na stvaranje jedinstvene kulturne oaze, danas poznate kao – Muzej na otvorenom „Staro selo Sirogojno“. Pored organizovanja proizvodnje, održavanja kurseva za opismenjavanje i edukaciju pletilja, komercijalno – propagandnih poslova, organizovala je 40 umetničkih izložbi najznačajnijih umetnika ondašnje Jugoslavije, 50 književnih i umetničkih (dramskih) susreta u Sirogojnu, brojne TV emisije o selu i radu sa pletiljama, u kojima je bila ili koscenarista ili pomoćnik reditelja. Našu zemlju predstavljala u velikim svetskim centrima: Parizu, Lionu, Briselu, Moskvi, Novosibirsku, Rimu, Štokholmu… Godinu dana je provela u Engleskoj, na Kembridžu na usavršavanju. Kao etnolog, bila je na čelu tima i rukovodilac svih izvođačkih radova na projektu tadašnjeg Etno parka Sirogojno. Još tada, Sirogojno je proglašeno spomenikom kulture od izuzetnog značaja za srpski narod.
Od kraja 1999. godine bila je viši kustos u Narodnom muzeju u Užicu, u ovom, ali i u drugim muzejuma bila je autor brojnih projekata i izložbi. Iako je od 2009. godine u penziji, kao muzejski savetnik etnolog, svoj rad na novim projektima nastvalja preko Narodnog muzeja Užice, Priboj, Prijepolje i Narodnog muzeja iz Beograda. Objavila je nekoliko desetina stručnih radova, vrednih knjiga i monografija. Izdvaja se projekat „Groblja i nadgrobni belezi u susednim zemljama“, u okviru SANU. Dobitnik je brojnih priznanja među kojima je i prestižna „Vukove nagrade“ Kulturno – prosvetne zajednice Srbije za izuzetan doprinos na polju širenja kulture, obrazovanja i nauke.
U svakodnevnom životu, Bosa Rosić je epicentar, ljudska sila oko koje se okuplja ono vredno i okupljaju oni posebni, dela i ljudi dakle, „osuđeni“ na neprolaznost i trajanje.
